تهران‌گردی در قرن جدید/ مکاشفه تهران از میان کاخ و کلیسا و مسجد

به گزارش نسیم صبا از ایرنا، کلان‌شهر تهران بناهای تاریخی، دیدنی و مکان‌های تفریحی بسیاری دارد. بیشتر مسافران تهران برای انجام کارهای تجاری و اداری به پایتخت سفر می‌کنند و نمی‌دانند اماکن و بناهای دیدنی تهران مانند گنجینه‌ای ناشناخته که هویت شهری آفریده‌اند، دیوار دیوار در کنار هم جای گرفته است. وقتی تهران و جاذبه‌های گردشگری آن را روایت می‌کنیم، در عمق تاریخ معاصر حدود سه قرن غوطه می‌شویم، قدمتی ناشناخته، جذاب و متفاوت و دشوار در روایت، که باید دید و تجربه کرد.

البته وقایع و رویدادهای پایتخت ۲۳۶ ساله، به قدری در هم‌تنیده با سیاست و آمیخته با زندگی، کار و کسب مردم بوده که گاهی دچار دگرگونی در دوره‌های مختلف تاریخی و توام با اسطوره‌سازی و داستان‌پردازی شده است. روایت‌های تاریخی و شفاهی بسیار متنوع، متفاوت و گاه متضاد تهران را حتی می‌توان در نام‌گذاری کوی و برزن های آن به راحتی دید؛ به طوری که هر مکان-رویداد تاریخی، یا حتی هر گذر و میدان و چهارراهی را می‌شود چندگونه روایت کرد و در مسیرهای مختلف پیاده‌گردی کرد.

قدم زدن در باب همایون/ مجموعه‌ای از کاخ و کلیسا و مسجد و مدرسه‌های تاریخی

یکی از مسیرهایی که می‌توان در تهران در پیاده‌گردشگری اماکن تاریخی و قدیمی را دید از میدان امام خمینی(ره) آغاز و به عمارت مستوفی‌الممالک ختم می‌شود. مسیری که با عبور از خیابان باب همایون، می‌توان کاخ دادگستری، مسجد ارگ، کاخ گلستان، رادیو تهران را دید و به چهارراه گلوبندک رسید و در ادامه امامزاده سیدناصرالدین(ع)، دروازه محمدیه(دروازه نو) بازارچه شاپور (قوام السلطنه) کلیسای سورپ‌گئورک، مسجد و مدرسه معیرالممالک، خانه باستان‌شناسی ایران و خانه مستوفی الممالک را که از جاذبه های پیرامونی این مسیر هستند، بازدید کرد.

تهران‌گردی در قرن جدید/ مکاشفه تهران از میان کاخ و کلیسا و مسجد
باب همایون جزو نخستین خیابان‌هایی است که سنگ‌فرش و آسفالت شد

خیابان باب همایون را قدیم با نام‌های الماسیه، خیابان دولت، دالان بهشت، خیابان لقانطه، خیابان نقاره‌خانه و خیابان دراندرون می شناسند. این خیابان حد فاصل میدان امام خمینی(ره) و خیابان صوراسرافیل، یکی از قدیمی‌ترین خیابان‌های شهر تهران است. ساخت خیابان در سال ۱۲۵۰به دستور ناصرالدین شاه آغاز شد. و در زمره نخستین خیابان‌های است که سنگ‌فرش و آسفالت شد. کافه لقانطه به عنوان اولین کافه تهران در ابتدای این خیابان تاسیس شد.

باب همایون امروز هم به عنوان مرکز فروشکت و شلواردر کنار گذرگاه عرضه انواع غذا و تنقلات سنتی، باب همایون را به یکی از شلوغ‌ترین خیابان‌های تهران تبدیل کرده است. وجود دو بقعه متبرک امامزاده روح الله(ع) از نوادگان امام حسن‌مجتبی(ع) و امامزاده نورالله(ع) از نوادگان امام موسی کاظم(ع) از دیرباز به این خیابان ارزش معنوی ویژه‌ای داده است.

ساختمان دادگستری ساختمان دارای هفت حیاط و ۵۵۰ اطاق و سالن است

بنای عمارت عدلیه تهران که به کاخ دادگستری معروف است در سال ۱۳۱۷ گذاشته شد. ساختمان دارای هفت حیاط و ۵۵۰ اطاق و سالن است. جدا از طراحی زیبای ساختمان، نصب دو تندیس دیوارکوب از آثار ابوالحسن صدیقی(بانوی عدالت) و غلامرضارحیم‌زاده ارژنگ( انوشیروان دادگر) شکوه وصف ناپذیری به ساختمان دادگستری داده است. نکته جالبی در خصوص این مجسمه ها وجود دارد. استاد صنعتی در اعتراض به عدم پرداخت دستمزد خود راهکار هوشمندانه‌ای پیدا می‌کند. او کفه ترازوی عدالت را به صورت کج می‌سازد و تا وصول دستمزد خود آن را به همان حالت باقی می گذارد.

مسجد ارگ از مهمترین مساجد کنونی شهر تهران و از جمله موثرترین مساجد در سیر انقلاب اسلامی است

مسجد ارگ تهران که قدمت آن به اوایل دهه ۱۳۳۰باز می‌گردد، یکی از مهمترین مساجد کنونی شهر تهران و از جمله موثرترین مساجد در سیر انقلاب اسلامی به شمار می‌آید. به ویژه به دلیل مجاورت مسجد با بازار تهران حوزه تاثیرگذاری آن، فراتر از محدوده جغرافیایی‌اش است. مسجد کنونی در واقع بر بقایای مسجدی بنا شد که ساخت آن به دوران سلطنت محمدشاه قاجار باز می گردد.

ساخت این مسجد توسط محمد قاسم‌خان ظهیرالدوله، صورت پذیرفت. مسجد در دوره ناصری به دستور پادشاه تجدید بنا شد. این بنا که همراه با توسعه ارگ سلطنتی بود، باعث شد شبهاتی مبنی بر غصبی بودن زمین آن به وجود بیاید . از این رو برای رفع شبهه مقرر شد تا مبلغی به عنوان اجاره اراضی ارگ به آیت‌الله شیخ عبدالحسین تهرانی جهت مصرف در امور مسلمین پرداخت شود.

در دوره پهلوی اول، تخریب دیواره ارگ سلطنتی در دستور کار قرار گرفت، متعاقب این اقدام بخش‌هایی از مسجد مادر شاه نیز تخریب شد و تنها بقایای کوچک و متروکه ای از آن باقی ماند. بخش های تخریب شده طی توافقنامه ای به وزارت فرهنگ و پیشه واگذار شد. بدین ترتیب تنها بقایایی از مسجد باقی ماند که آن هم در طرح توسعه وزارت اقتصاد ملی لجاظ کرده بودند.

تهران‌گردی در قرن جدید/ مکاشفه تهران از میان کاخ و کلیسا و مسجد
کاخ گلستان تنها اثر ثبت جهانی شده تهران و از شاهکارهای هنر معماری و تزئینات داخلی
کاخ گلستان

مجموعه کاخ گلستان با قدمتی بالغ بر پنج قرن، تنها اثر ثبت جهانی شده تهران و یکی از شاهکارهای هنر معماری و تزئینات داخلی است. ساخت کاخ گلستان به استناد سفرنامه‌های معتبر به دوران سلطنت شاه عباس صفوی بازمی گردد.

بعدها هر یک از پادشاهان و امرای محلی مجموعه‌هایی به بنای اولیه اضافه کرده، بخش هایی را نیز تخریب کردند. عمده‌ترین این ساخت‌وسازها تا پیش از استقرار محمدخان قاجار به دوران کریم خان زند تعلق دارد. کاخ به عنوان سکونتگاه پادشاهان قاجار، جدا از جذابیت های زیبا شناختی، از حیث رویدادهای تاریخی نیز اهمیت بسیاری دارد. مجموعه گلستان در حال حاضر مساحتی بالغ بر ۴.۵ هکتار را اشغال نموده است.

اولین فرستنده رادیویی در عمارت کلاه فرنگی در جاده قدیم شمیران به بهره برداری رسید
رادیو تهران

پیشینه ارتباطات رادیویی در ایران به اوایل قرن چهاردهم باز می‌گردد. کارکرد رسانه‌ای این تکنولوژی در قالب رادیو از سال ۱۳۱۱ آغاز شد. در نهایت در اردیبهشت ۱۳۱۹ اولین فرستنده رادیویی در محل اداره بی سیم در عمارت کلاه فرنگی در جاده قدیم شمیران به بهره برداری رسید

با ساخت دو استودیوی دیگر در کنار استودیو خبر در ۱۳۳۲ ، این مجموعه به تدریج به عنوان رادیو تهران، مستقل از اداره بی‌سیم به فعالیت پرداخت. در سال ۱۳۳۸ استودیوی بزرگی به نام استودیوی شماره ۸ در محوطه رادیو ارگ ساخته شد. این استودیو که همچنان فعال است، امکان ضبط ارکستر را داشت و می‌توانست تا ۲۰۰ نفر را به عنوان تماشاگر پوشش دهد. این امکان برای ساخت انواع جنگ و برنامه های ترکیبی بسیار مناسب بود.

گلوبندک نام قدیمی چشمه کوچکی است که در محل کنونی این چهار راه واقع بود
چهارراه گلوبندک

چهارراه گلوبندک یکی از قدیمی‌ترین چهارراه های تهران در تقاطع خیابان پانزده خرداد و خیابان خیام قرار دارد. گلوبندک نام قدیمی چشمه کوچکی است که در محل کنونی چهار راه گلوبندک واقع بود. وجه تسمیه دیگری که می تواند به نام گلوبندک دراین منطقه معنا بدهد، خاطره ای است که حسن اعظام قدسی بیان نمود. طبق مندرجات وی در این محله گروهی از پزشکان طب سنتی وجود داشتند که تخصص شان خارج کردن اجسام خارجی نظیر استخوان و … از گلو بود.

امامزاده سید ناصرالدین(ع) در ضلع غربی خیابان خیام نرسیده به چهارراه گلوبندک
امامزاده سید ناصرالدین(ع)

در ضلع غربی خیابان خیام نرسیده به چهارراه گلوبندک، بقعه‌ای منسوب به مدفن سید ناصرالدین از فرزندان امام زین العابدین(ع) و در روایاتی منسوب به سید نصرالدین از نوادگان امام محمد باقر(ع) واقع شده است که تصور می‌رود از آثار قرن نهم هجری باشد. به جز کتیبه‌ای قدیمی که بر روی قطعه چوبی بالای ضریح قرار دارد چیزی از ضریح قدیمی موجود نیست. در سال های ۱۳۱۰ و ۱۳۱۱ هجری که اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار بوده رواق، صحن، آیینه‌کاری و کاشی‌کاری‌های آن به دستور خانم منیرالسلطنه مادر کامران میرزا انجام شده است.

دروازه محمدیه، تنها دروازه بازمانده از ۱۹ دروازه تهران قدیم
دروازه محمدیه

دروازه محمدیه تنها دروازه بازمانده از ۱۹ دروازه تهران قدیم است دروازه ای جان سخت که از تخریب حصار طهماسبی در زمان ناصرالدین شاه و توسعه شهر در ۹۰ سال گذشته، جان سالم به در برده است. کافی است وقتی به بازراگردی می‌روید خیابان خیام، کوچه دروازه‌نو یادتان باشد.-از این دروازه سه منار و یک سردر برجای مانده است.

قوام‌الدوله، بانی بازارچه قوام‌الدوله و میدان شاهپور است
بازار شاهپور

قوام‌الدوله از اشخاص بانفوذ و متمول دوره قاجار، بانی بازارچه قوام‌الدوله و میدان شاهپور بوده است. مهمترین تزیینات بنا مربوط به چند نوع آجر تراش‌دار است که بیش از همه در نمای غربی به چشم می‌خورد. انواع آجرچینی و آجرکاری طاق‌ها و پشت بغل‌ها و همچنین تکرار چند قوس جناغی یکنواخت، زیبایی و هماهنگی خاصی به مجموعه داده است.

کلیسای سورپ گئورک از کلیساهای قدیمی تهران در خیابان وحدن اسلامی
کلیسای سورپ گئورک

بنای اولیه کلیسای سورپ گئورک توسط دو تن از ارامنه ساکن همان محل به نام های هوسپیان و استپانیان جهت انجام مراسم دینی ارامنه ساخته شده است. ارامنه ساکن محله مذکور به دنبال لشگرکش‌ های آغا محمدخان قاجار به قفقاز در سال۱۷۹۵ میلادی به اسارت در آمده و از منطقه قره‌باغ ارمنستان به شهر تهران کوچ داده شده بودند.

خاندان معیرالممالک ریاست ضرابخانه قاجار و صاحب باغ بزرگی در محله سنگلج بودند
مسجد و مدرسه معیرالممالک

خاندان معیرالممالک در دوره قاجار ریاست ضرابخانه را برعهده داشتند و باغ بزرگی در محله سنگلج داشتند که بعدها در طرح توسعه تهران تکه تکه و فروخته شد. این مدرسه و مسجد در جنوب شرقی باف توسط دوستعلی خان معیرالممالک ساخته شد او ناظر دو بنای دیگر قاجاری شمس العماره و تکیه دولت هم بود. مسجد و مدرسه معیرالممالک ضمن اینکه بیانگر شیوه معماری غنی و رایج زمان خود است، یادآور ذهنیت های مردم و خاطرات پیشینیان نیز است

خانه باستان شناسان ایران، خانه پدری جلال آل احمد
خانه باستان شناسان ایران

خانه پدری جلال آل احمد واقع در خیابان خیام به همت پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی کشور و اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان تهران در سال ۱۳۹۱ پس از مرمت، به عنوان خانه باستان شناسان افتتاح شد.

عمارت مستوفی الممالک محل ساخت فیلم های «سلطان صاحبقران»، «عروسی خوبان» و «دلشدگان»
عمارت مستوفی الممالک

خانه میرزاحسن مستوفی یکی از زیباترین خانه‌های تاریخی تهران در محله سنگلج‌ و متعلق به میرزا حسن مستوفی الممالک نخست وزیر دوره قاجار و البته یکی از برجسته ترین چهره های تاریخ معاصر ایران است.

طرح و معماری خانه از یک کارت پستال فرانسوی که به دست میرزا حسن می‌رسد الگو گرفته شده است، اما هر چه هست، این خانه نمونه‌ای کم‌نظیر و بسیار با ارزش از نخستین بناهای فرنگی ساز در دوره ناصری است. خانه مستوفی یکی از مهم‌ترین لوکیشن های سینمای ایران بوده و فیلم‌هایی همچون سلطان صاحبقران، عروسی خوبان، دلشدگان، سریال شهرزاد و … در این خانه فیلم برداری شده که متاسفانه همین امر باعث آسیب زیادی به این خانه زیبا شده است.