به گزارش نسیم صبا از مهر، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی با عنوان «بررسی تأثیر نظام آموزش عالی بر نهاد خانواده با تأکید بر مقررات آموزشی و خدمات رفاهی» به وضعیت خدمات رفاهی دانشجویی ویژه متأهلین، خوابگاه‌های متأهلی، وام‌های ویژه متأهلین و چالش‌های اجرای خدمات رفاهی دانشجویان متأهل پرداخته است.
براساس تعریف نظام آموزش عالی، در ایران، به طور حدودی از سن ۱۸ تا ۲۸ سالگی جوانان در دانشگاه مشغول تحصیل و تحقیق هستند. این برهه زمانی است که جوانان در سن ازدواج و فرزندآوری قرار می‌گیرند. به همین دلیل تأثیر دانشگاه بر دو شاخص مهم نهاد خانواده؛ یعنی ازدواج و فرزندآوری محل بحث و بررسی است.
یکی از مهمترین عوامل تأثیرگذار در کارآمدی دانشگاه، مقررات آموزشی است. این مقررات در قالب آئین نامه آموزشی توسط وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برای چهار مقطع کاردانی، کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری تدوین می‌شود.
این مقررات با ساختار و الزاماتی که برای دانشجویان به همراه می‌آورند می‌توانند نقش مؤثری بر تصمیم و رفتار دانشجویان در بعد ازدواج و فرزندآوری داشته باشند به‌طوریکه می‌توانند ایفای مسئولیت‌های نقش خانوادگی اعم از اقتصادی، اجتماعی و روانی را برای دانشجویان به رسمیت شمارند و به تسهیل شرایط بپردازند یا برعکس با نادیده گرفتن نقش خانوادگی دانشجویان، شرایط را برای ازدواج و فرزندآوری دشوار کنند.
علاوه بر مقررات آموزشی، نظام دانشگاهی در کشور خدمات رفاهی را برای دانشجویان فراهم می‌کند. برخی از این خدمات در جهت حمایت از دانشجویان متأهل و دارای فرزند است. در این زمینه، قوانین بسیاری همچون مواد ۲۲ و ۷ قانون جوانی جمعیت و حمایت از خانواده، وجود دارد که دانشگاه‌ها را ملزم به ارائه خدمات رفاهی کرده است.
این خدمات نیز می‌توانند بر رفتار دانشجویان در زمینه فرزندآوری و تأهل مؤثر باشند. با این وجود، چالش‌های اساسی بر سر راه اجرای این قوانین وجود دارد.
طبق آخرین آمار مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی حدود سه میلیون و ۱۸۰ هزار دانشجو در کل کشور وجود دارد. از این آمار حدود ۶۲۰ هزار دانشجو متأهل هستند. به عبارتی حدود ۲۰ درصد دانشجویان کشور را متاهلان تشکیل می‌دهند. همچنین از کل دانشجویان متأهل حدود ۳۵۰ هزار نفر آنان، ذیل مؤسسه‌های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری قرار می‌گیرند.
یکی از ابعادی که نظام دانشگاه که بر شرایط خانوادگی دانشجویان تأثیر می‌گذارد، خدمات رفاهی است. نوع و کیفیت خدمات رفاهی که دانشگاه‌ها ارائه می‌دهند، می‌تواند به ایجاد تعادل بین نقش خانوادگی و تحصیلی دانشجویان کمک کند. این خدمات در کنار ایجاد مقررات آموزشی خانواده محور، شرایط تحصیل را برای دانشجویان متأهل تسهیل می‌کند.
در نهاد دانشگاهی ایران، این خدمات رفاهی در سه مورد به قانون تبدیل شده و وجود دارد که عبارتند از:
۱. خوابگاه متأهلی
۲. وام ودیعه مسکن و وام ضروری (ویژه فرزندآوری و ازدواج)
۳. خدمات نگهداری کودک
علاوه براین تسهیلاتی مانند سفر زیارتی ازسوی نهاد رهبری در دانشگاه‌ها به دانشجویان متأهل تعلق می‌گیرد. همچنین طرحی ملی به نام «ایران جوان» بین بنیاد ۱۵ خرداد ستاد اجرایی فرمان حضرت امام (ره) و معاونت فرهنگی نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها به امضا رسید. در فاز اول این طرح ملی، پنج هزار زوج دانشگاهی مشمول حمایت هستند.
اعطای تسهیلات قرضالحسنه به مبلغ ۱۵۰ میلیون ریال به زوج‌های دانشگاهی با اولویت دارای فرزند سوم به بعد، اهدای کارت هدیه به مادر، افتتاح دفترچه حساب پس انداز بلندمدت به نام
فرزند به مبلغ ۲۰ میلیون ریال و اهدای بسته «لبخند مادری» به زوج‌های دانشجو با شرایط مندرج در توافقنامه برای متولدان ۱۴۰۱ به بعد، ازجمله مفاد این طرح هستند.
قوانین مربوط به خدمات رفاهی ویژه دانشجویان متأهل
خدمات رفاهی قوانین
خوابگاه متأهلی بند «پ» ماده ۱۰۲ قانون برنامه پنجساله ششم توسعه: دولت مکلف است بخشی از اعتبارات عمرانی خود را در قالب بودجه سنواتی به تأمین خوابگاه‌های مناسب برای دانشجویان متأهل اختصاص دهد. اولویت استفاده از این خوابگاه‌ها با زوج دارای فرزند است.
/ / ماده ۷ قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت: در اجرای بند «پ» ماده ۱۰۳ قانون برنامه پنجساله ششم توسعه، کلیه دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی دولتی مکلفند متناسب با برآورد نیاز دانشجویان متأهل اعم از بومی و غیربومی، زن و مرد، نسبت به هزینه کرد حداقل ۱۰ درصد از درآمد اختصاصی و ۱۰ درصد از اعتبارات تملک دارایی‌های سرمایه‌ای سالانه مقرر در بودجه سنواتی خود به استثنای مواردی که از لحاظ شرعی مصارف مشخصی دارند جهت احداث، تکمیل، تأمین و تجهیز خوابگاه‌های متأهلین اقدام کنند.
/ / تبصره ۹ قانون بودجه ۱۴۰۱: به دانشگاه‌ها، مؤسسات آموزشی و پژوهشی و پارک‌های علم و فناوری اجازه داده می‌شود با تصویب هیأت امنای خود تا سقف عملکرد درآمد اختصاصی سال ۱۴۰۰ نسبت به اخذ تسهیلات از بانک‌ها از محل توثیق اموال در اختیار خود اقدام کنند و در جهت تکمیل طرح‌های تملک دارایی‌های سرمایه‌ای خود با اولویت ساخت، خرید و تکمیل خوابگاه‌های متأهلین به ویژه مناطق کمتر توسعه یافته موضوع بند «پ» ماده ۱۰۳ قانون برنامه پنجساله ششم توسعه استفاده و نسبت به بازپرداخت اقساط از محل درآمد اختصاصی خود اقدام کنند.
/ / ادامه تبصره ۹: دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی و پژوهشی که در سال ۱۴۰۰ دارای ردیف مستقل بوده اند و دارای ردیف درآمدی اختصاصی و جاری یا تملک مستقل بوده اند، کماکان مستقل خواهند بود. صندوق‌های رفاه دانشجویان مکلفند نسبت به پیش بینی اعتبار لازم در فعالیت‌های خود به منظور پرداخت یارانه سود و کارمزد تسهیلات با اولویت تسهیلات مربوط به احداث و تکمیل خوابگاه‌های متأهلین اقدام کنند.
/ / ادامه تبصره ۹: ۱۰ درصد از درآمد اختصاصی و ۱۰ درصد از اعتبارات تملک دارایی‌های سرمایه‌ای سالانه مقرر در بودجه سنواتی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی جهت احداث و تکمیل و تجهیز خوابگاه‌های متأهلین به استثنای موارد دارای مصرف شرعی مشخص اختصاص می‌یابد.
خدمات نگهداری کودک ماده ۲۲ قانون جوانی جمعیت: کلیه دستگاه‌های مذکور در ماده ۲۹ قانون برنامه پنجساله ششم توسعه ازجمله سازمان‌ها و شرکت‌هایی که شمول قانون بر آنها مستلزم ذکر نام است و کلیه شرکت‌ها و مؤسسات وابسته به آنها موظفند ظرف شش ماه پس از ابلاغ این قانون به منظور تکریم و حفظ حقوق مادر و کودک، با طراحی، احداث و تجهیز تمامی ساختمان‌ها و اماکن عمومی، خدماتی و آموزشی و رفاهی تحت اختیار یا نظارت خود، اقدام به تأمین فضای مناسب جهت رفع نیازهای نوزادان، کودکان و مادران باردار جهت استراحت، شیردهی و نگهداری کودکان کنند.
وام ودیعه مسکن ماده ۸ قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت: صندوق‌های رفاه دانشجویی و مراکز مدیریت حوزه‌های علمیه مکلفند پس از لازم الاجرا شدن این قانون، برای دانشجویان و طلاب متأهل فاقد مسکن نسبت به پرداخت ودیعه مسکن (قرض الحسنه ضمن اجاره،) مشروط به ارائه اجاره نامه دارای شناسه رهگیری از مشاوران املاک به نحوی اقدام کنند که هرساله حداقل ۵۰ درصد متوسط قیمت ودیعه اجاره مسکن ۷۰ متری در شهرهای بیش از ۵۰۰ هزار نفر جمعیت و مسکن ۱۰۰ متری در سایر شهرهای محل تحصیل پوشش داده شود.
وضعیت خدمات رفاهی دانشجویی ویژه متأهلان
براساس آمارهای صندوق رفاه دانشجویان وزارت علوم حدود ۱۵۰۰ خوابگاه متأهلی وجود دارد درحالیکه در نسبت با جمعیت دانشجویان متأهل این تعداد بسیار اندک است. به‌طوریکه ذیل صندوق رفاه دانشجویان وزارت علوم حدود ۳۵۰ هزار دانشجو متأهل وجود دارد که برای این تعداد تنها ۱۵۰۰ خوابگاه متأهلی موجود است.
به طور میانگین به ازای هر یک هزار دانشجوی متأهل، تنها ۱۹ واحد خوابگاه متأهلی وجود دارد. علاوه براین طبق آمار تنها ۰.۵ درصد از ظرفیت خوابگاهی و ۳ درصد از شمار خوابگاه‌های کشور به دانشجویان متأهل اختصاص داده شده است؛ درحالیکه ۲۰ درصد دانشجویان کشور متأهل بوده اند؛ به بیان دیگر اکثر دانشگاه‌های کشور فاقد خوابگاه متأهلی هستند.
طبق آمار مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی در سال ۱۳۹۶ تعداد ۱۴۱ دانشگاه دولتی (سراسری) در ایران وجود دارد که از این ۱۴۱ دانشگاه تنها ۲۳ دانشگاه خوابگاه متأهلی دارند. همچنین به گفته مسئولان مربوطه، بخشی از این خوابگاه‌ها به بازسازی نیاز دارند. کیفیت خوابگاه‌های متأهلی بسیار متفاوت است و در برخی از خوابگاه‌ها سرویس بهداشتی و آشپزخانه به صورت مشترک برای واحدها وجود دارد.
همچنین تعداد اندک این واحدهای خوابگاهی و عدم کیفیت برخی از آنان، موجب شده که تنها بخش کوچکی از دانشجویان غیربومی متأهل بتوانند از این مزیت بهره‌مند شوند به‌طوریکه طبق آمار دریافتی از نهاد رهبری در دانشگاه‌ها از میان ازدواج دانشجوهای سال ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۱ تنها ۰.۵ درصد دانشجویان در خوابگاه متأهلی و ۳۷.۶ درصد در منزل شخصی زندگی می‌کردند.
همچنین با توجه به محدودیت واحدهای خوابگاه متأهلی، همه دانشجویان غیربومی متأهل نیز نمی‌توانند از این تسهیلات استفاده کنند؛ برای نمونه در دانشگاه تهران که یکی از بهترین دانشگاه‌های کشور در ارائه خوابگاه متاهلان است، امتیازاتی براساس شرایط دانشجویان قرار داده شده و دانشجویانی که امتیاز بیشتری داشته باشند شانس بیشتری برای دریافت خوابگاه متأهلی دارند.
به‌طوریکه دانشجویان مرد شاغل به تحصیل در مقطع روزانه می‌توانند متقاضی خوابگاه باشند و به دانشجویان دختر متأهل در صورت شرایط خاص خوابگاه اختصاص داده می‌شود. مدت زمان استفاده از خوابگاه نیز براساس مقطع تحصیلی متغیر است به صورتیکه برای دانشجویان کارشناسی حداکثر پنج نیمسال تحصیلی، ارشد ناپیوسته سه نیمسال، مقطع دکتری حرفه ای هفت نیمسال، دکتری ناپیوسته ۶ نیمسال و دکتری تخصصی پیوسته ۱۰ نیمسال است.
چالش‌های اجرای خدمات رفاهی دانشجویان متأهل
تکثر و تعدد اهداف و مقاصد سیاستی:
درخصوص خدمات رفاهی ویژه دانشجویان متأهل این مساله وجود دارد؛ به‌طوریکه همزمان افزایش وام ودیعه مسکن، الزام به ساخت خوابگاه متأهلی و ساخت مهدکودک و اتاق مادر و کودک نیازمند بودجه و انرژی زیادی است. درنتیجه زمانی که این برنامه‌ها به صورت همزمان به دستگاه‌های اجرایی حکم شود، احتمال اجرای آن پایین می‌آید به ویژه آنکه ارائه خدمات رفاهی به بودجه نیازمند است.
عدم اولویت‌بندی در ارائه خدمات رفاهی:
در ادامه مسئله تکثر و تعدد اهداف و مقاصد سیاست‌ها، باید به این نکته اشاره داشت که برای ارائه هریک از موارد خدماتی اولویت‌بندی وجود ندارد، درخصوص خوابگاه متأهلی نیز باید به این مسئله توجه داشت. در واقع آیا همه دانشگاه‌های کشور به خوابگاه متأهلی نیاز دارند؟
در این زمینه باید به تعداد دانشجویان هر دانشگاه توجه داشت که می‌توان میانگین دانشجویان متأهل ۱۰ سال اخیر را به عنوان شاخص در نظر گرفت. ساخت این خوابگاه‌ها هزینه زیادی را دربردارد به‌خصوص آنکه در ایران، تعداد مؤسسه‌های آموزش عالی زیاد است. بنابراین در این زمینه جای خالی اولویت‌بندی دانشگاه‌ها برای ساخت خوابگاه متأهلی احساس می‌شود.
عدم توجه به زیست بوم منحصربه فرد هر دانشگاه:
هر دانشگاه در کشور، به‌خصوص دانشگاه‌های مادر، زیست بوم‌های متفاوتی دارند. به‌طوریکه مکانی که در آن استقرار دارند، نوع امکاناتی که در حال حاضر در اختیار آنان است، بودجه سالیانه و خدماتی که ارائه می‌دهند، در هر دانشگاهی متفاوت است. این مساله باعث می‌شود علاوه بر اینکه نیاز بودجه‌ای که هر دانشگاه برای تأمین خدمات رفاهی ویژه متاهلان باید در نظر بگیرد، یکسان نباشد همچنین تقاضاهایی که برای این خدمات وجود دارد نیز متفاوت باشد.
در همین راستا باید اشاره داشت، در ماده ۷ قانون جوانی جمعیت دانشگاه‌ها مکلف شده اند که ۱۰ درصد بودجه خود را صرف احداث خوابگاه متأهلی کنند. این در حالی است که به گفته برخی رؤسای دانشگاه‌ها، ۱۰ درصد بودجه دانشگاه کفاف ساخت این خوابگاه‌ها را نمی‌دهد. بنابراین عدم توجه سیاستگذار به این مسئله موجب می‌شود این ماده قانونی قابلیت اجرا نیابد و بر قوانین نوشته شده ناکارآمد افزوده شود.
از سوی دیگر محل استقرار ساختمان‌های دانشگاه، بر هزینه‌های دانشگاه و همچنین مکان‌یابی که در احداث مهدکودک و خوابگاه متأهلی باید داشته باشند تأثیر می‌گذارد. همین مساله موجب می‌شود بودجه و امکان تأسیس این مراکز برای هر دانشگاه متفاوت باشد.
اولویت نداشتن خدمات رفاهی ویژه متاهلان در دانشگاه‌ها:
دانشگاه موظف به ارائه خدمات متعددی به دانشجویان است. با توجه به این مساله و نبود سیاست‌ها و قوانین بالادستی برای ارائه خدمات رفاهی ویژه دانشجویان متأهل، در سال‌های گذشته اولویت ارائه این خدمات در دانشگاه کمرنگ شده است.
همچنین این مشکل زمانی تشدید می‌شود که دانشجویان متأهل چنین درخواستی نداشته باشند. به‌طوریکه دانشگاه و مسئولان نیز این نیاز را احساس نکنند تا خدمات رفاهی را در دستور کار قرار دهند. این فشار در بخش تغذیه دانشجویان و ارائه خوابگاه‌های مجردی مشهود است. بخشی از این مساله به تعداد بیشتر دانشجویان مجرد باز می‌گردد و برطرف کردن نیازهای آنان، گروه مخاطب بیشتری را راضی نگه می‌دارد.
چالش فرایندهای مالی در دانشگاه‌ها:
برخی از مشکلات ساختاری، موانعی در برابر بخش معاونت دانشجویی ایجاد می‌کند که درواقع متولی ارائه خدمات رفاهی برای دانشجویان است. ساختار اختصاص بودجه در دانشگاه‌ها به این صورت است که بودجه هر بخش سالیانه مشخص شده و به معاونت مالی داده می‌شود. در این ساختار معاونان دانشگاه برای بخش خود باید درخواست بودجه از معاونت امور مالی داشته باشند. مهمترین مشکل این مساله بوجود آمدن روندهای اداری و معمولاً زمانگیر برای دریافت بودجه است.
از سوی دیگر این چالش نیز وجود دارد که در هر زمانی بخشی از نیازهای کلان دانشگاه در اولویت قرار می‌گیرد و موارد مربوط به خوابگاه متأهلی که ذیل معاونت دانشجویی است در اولویت نباشد و به تبع بودجه‌ای برای آن اختصاص داده نمی‌شود. همچنین اگر این معاونت به دلیل بخش‌های مشاوره و تربیت بدنی خود درآمدی کسب کند باید پول آن به بخش مالی انتقال دهد. هرچند این سیستم به لحاظ شفافیت می‌تواند مناسب باشد؛ اما به جهت ایجاد موانع دریافت بودجه باید اصلاحاتی صورت گیرد.
ضعف برنامه ریزی بودجه‌ای:
بودجه یکی از مهمترین چالش‌های اجرایی خدمات رفاهی دانسته شد. هرچند بودجه اهمیت زیادی در اجرای خدمات رفاهی دارد، اما باید توجه داشت که عوامل متعدد دیگر، باعث تشدید مشکل در این بخش می‌شوند. همچنین باید به این نکته توجه شود که در خدمات رفاهی دانشجویی، تناسب بودجه بندی برای صندوق رفاه وزارت علوم و وزارت بهداشت رعایت نشده است.
با وجود آنکه وزارت علوم حدود ۹۰ درصد از دانشجویان کشور را ذیل خود دارد بودجه کمتری از وزارت بهداشت دریافت می‌کند که حدود ۱۰ درصد دانشجویان کشور را شامل می‌شود.
به‌طوریکه طبق قانون بودجه سال ۱۴۰۲ اعتبارات صندوق رفاه دانشجویان علوم پزشکی حدود ۸۰۰ میلیارد تومان است که سهم هر دانشجوی دانشگاه علوم پزشکی از این اعتبارات حدود ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان است.
درحالیکه میزان اعتبارات صندوق رفاه دانشجویان وزارت علوم که به هر دو بخش دولتی و غیردولتی خدمات ارائه می‌دهد نزدیک به ۱,۲۰۰ میلیارد تومان است که سرانه هر دانشجو از این اعتبارات ۳۸۰ هزار تومان می‌شود. اگر این اعتبارات تنها برای دانشجویان دانشگاه‌های وابسته به وزارت علوم محاسبه شود، سرانه هر دانشجو حدود ۸۰۰ هزار تومان است.
بنابراین باید گفت هرچند بودجه عامل مهمی در اجرای خدمات رفاهی است اما نوع سیاستگذاری که در این راستا انجام می‌پذیرد، می‌تواند این چالش را تشدید یا حل کند به‌طوریکه با تعیین اولویت و تناسب در بودجه دهی می‌توان در راستای عملیاتی شدن طرح‌های خدماتی گام برداشت و تنها راه چاره افزایش بودجه نیست. باید گفت حتی اگر بدون گام‌های دقیق و حساب شده اجرایی صرفاً به افزایش بودجه اقدام شود، امکان بروز چالش‌های اجرا کماکان وجود دارد.
پیشنهاد سیاستی
* درخصوص خدمات رفاهی، ساخت خوابگاه متأهلی می‌تواند در زمره اهداف بلندمدت تلقی شود اما تخصیص وام ودیعه مسکن در یک بازه کوتاه مدت، امکان عملیاتی شدن دارد. از این رو در راستای تعیین اولویت در ارائه خدمات رفاهی می‌توان به تخصیص بودجه بیشتر برای افزایش وام ودیعه مسکن اقدام کرد.
در ارائه این وام می‌توان به اولویت‌بندی دانشجویان برای تخصیص وام پرداخت به‌طوریکه دانشجویان روزانه دانشگاه‌های دولتی در اولویت پرداخت وام با مبلغ مصوب در قانون جوانی جمعیت باشند.
* کلیه خدمات رفاهی ازجمله خوابگاه متأهلی و وام ودیعه مسکن ذیل صندوق رفاه دانشجویان قرار گیرد و تحت یک مدیریت مرکزی باشد تا با توجه به نیاز متفاوت دانشگاه‌ها ارائه شود.