به گزارش نسیم صبا ازر مهر در آستانه سفر رئیس‌جمهور به جمهوری آذربایجان، مهدی محمد منتصر، کارشناس مسائل بین الملل، معتقد است که این سفر می‌تواند نقطه عطفی در روابط تهران و باکو باشد، به‌ویژه در شرایطی که منطقه قفقاز جنوبی در نتیجه تحولات پس از جنگ دوم قره‌باغ، به آوردگاه رقابت میان قدرت‌های بین‌المللی و منطقه‌ای تبدیل شده است.
محمد منتصر با اشاره به نزدیکی فزاینده باکو به رژیم صهیونیستی و ترکیه، تصریح کرد که ایران تاکنون اغلب به ابزارهای بازدارنده سخت همچون تهدید نظامی اتکا کرده، اما این ابزار با استفاده بیش از حد، کارایی خود را از دست می‌دهد.
وی تأکید کرد که جمهوری اسلامی باید از موضعی فعال‌تر وارد میدان شود و با تکیه بر ایجاد منافع اقتصادی و زیرساختی مشترک با ایران برای حکام آذربایجان، مسیرهای جدیدی برای مدیریت تحولات منطقه باز کند.
به گفته او، یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌هایی که می‌تواند در این سفر مطرح شود، واردات نفت از جمهوری آذربایجان برای پالایشگاه تبریز است.
وی توضیح داد که باکو حدود ۹۰ درصد از درآمد صادراتی خود را از محل فروش نفت و گاز تأمین می‌کند و در این میان، ایران می‌تواند با واردات روزانه حدود ۱۱۰ هزار بشکه نفت برای تأمین خوراک پالایشگاه تبریز که اکنون با هزینه گزاف از جنوب کشور تا تبریز پماژ می‌شود، هم صرفه‌جویی ارزی داشته باشد و هم خود را به یکی از مشتریان اصلی نفت این کشور تبدیل کند.
محمد منتصر افزود: این سازوکار نه‌تنها اقتصادی است، بلکه جنبه ژئوپلیتیکی دارد، چرا که پیوند دادن اقتصاد آذربایجان به ظرفیت‌های ایران می‌تواند اثرگذاری ایران را در سیاست‌های آذربایجان افزایش داده و بازیگران متخاصمی چون رژیم صهیونیستی را تا حدودی محدودتر کند. این کار همچنین هزینه ایجاد تنش با ایران را افزایش داده و منافع ثبات روابط را برای باکو افزایش می‌دهد. او یادآور شد که فروش نفت و گاز رگ حیاتی حکام آذربایجان است و تل‌آویو تنها با خرید روزانه ۹۰ هزار بشکه نفت توانسته جایگاه خود را در مناسبات باکو تحکیم ببخشد؛ ایران هم باید از این راهکار استفاده کند.
او اضافه کرد: با بررسی‌های انجام شده روشن شد که پالایشگاه تبریز نیاز به آپگرید شدن برای افزایش بازدهی دارد. این آپگرید در صورتی که بخواهد مطابق نفت ایران انجام شود ۱.۷ میلیارد دلار هزینه دارد اما آپگرید مطابق نفت خام آذری تنها با ۵۰۰ میلیون دلار قابل انجام است.
در ادامه، این کارشناس بین الملل به موضوع کریدور شمال–جنوب پرداخت و گفت: اگرچه سال‌هاست که پروژه رشت–آستارا به‌عنوان حلقه مفقوده این کریدور متوقف مانده، اما ایران می‌تواند با احداث کریدور ریلی ارس، با اتصال ریلی به خاک جمهوری آذربایجان، این طرح راهبردی را به سرانجام برساند.
به گفته او، اگر خط ریلی باکو از آقبند به اردوباد در نخجوان، از طریق خاک ایران برقرار شود، آذربایجان دیگر نیاز واقعی به اجرای کریدور زنگه‌زور نخواهد داشت؛ کریدوری که با حمایت ترکیه پیگیری می‌شود و تهدیدی برای منافع راهبردی ایران است. با تکمیل پروژه ارس، جمهوری آذربایجان برای ارتباطات سرزمینی خود به ایران متکی خواهد شد که این نیز به نوبه خود بر نوع سیاست‌ورزی باکو نسبت به ما تأثیر خواهد داشت.
وی تصریح کرد که این اتصال می‌تواند ایران را وارد مسیر ترانزیتی ترانس‌کاسپین نیز بکند و جایگاه کشور را در تحولات اقتصادی آسیای مرکزی و قفقاز ارتقا دهد.
محمد منتصر سپس با اشاره به ظرفیت بلااستفاده مسیر ریلی جلفا–نخجوان گفت: این مسیر، که به شبکه ریلی ارمنستان و سپس گرجستان و روسیه متصل می‌شود، در حال حاضر تنها به دلیل اختلافات سیاسی باکو و ایروان مسدود مانده است.
او تأکید کرد که ایران می‌تواند از روابط خود با دو طرف استفاده کند و با توافقات دوجانبه، این مسیر را به‌سوی گرجستان و روسیه به روی خود باز کند؛ امری که بدون نیاز به سرمایه‌گذاری جدید در زیرساخت و یا حتی نهایی شدن توافق صلح بین ارمنستان و آذربایجان، کریدور شمال–جنوب را فوراً فعال خواهد کرد.
وی در بخش دیگری از گفتگو به نقش ایران در سازوکار منطقه‌ای ۳+۳ (ایران، ترکیه، روسیه + سه کشور قفقاز جنوبی) اشاره کرد و گفت: تهران می‌تواند از این بستر برای ایفای نقشی فعال در روند صلح استفاده کند.
محمد منتصر افزود که اگر ایران در این سازوکار منفعل بماند، این خطر وجود دارد که روسیه و ترکیه توافقاتی دوجانبه را پیش ببرند که در آن جایی برای منافع ایران نباشد. اتفاقی که در روند آستانه برای ایران رقم خورد و سال‌ها بعد در ماجرای سقوط سوریه نتیجه تلخ آن را چشیدیم.
او همچنین موضوع تعیین سفیر ایران در باکو را یکی از مواردی دانست که باید در این سفر تعیین تکلیف شود. وی خاطرنشان کرد که پس از گذشت بیش از ۱۰ ماه، هنوز جایگاه سفیر ایران در آذربایجان خالی مانده و برخی گزارش‌ها از عدم موافقت باکو با گزینه‌های پیشنهادی تهران حکایت دارد.
به گفته او، چنین اتفاقی در روابط کشور بزرگی چون جمهوری اسلامی ایران و کشوری در سطح آذربایجان اصلاً مرسوم نیست و شاید بهتر بود اصل سفر دکتر پزشکیان به باکو مشروط به پذیرش سفیر ما از سوی این دولت همسایه می‌شد. حل مقتدرانه این مسئله در سفر پیش رو می‌تواند آسیبی که وجهه دیپلماتیک ایران از این رویداد دیده است را تا حدودی ترمیم کند.
در پایان، محمد منتصر با اشاره به تغییر لحن مقامات آذربایجان در ماه‌های اخیر گفت: باکو اکنون بیش از هر زمان دیگری نیاز به همراهی یا دست‌کم عدم مخالفت ایران با دستورکار آذربایجان در روند صلح با ارمنستان دارد.
وی تأکید کرد که این وضعیت، یک فرصت محدود است و اگر ایران بتواند با دیپلماسی هوشمندانه و استفاده از ابزارهای قدرت از آن بهره ببرد، منافع راهبردی خود در منطقه را برای سال‌ها تثبیت خواهد کرد.